همکاری و منازعه در رژیم های بین المللی هوا فضا

از زمان پرواز یوری گاگارین، فضانورد روسی تا کنون رقابت برای تسخیر فضا ابتدا بین اتحاد شوروی و امریکا و سپس بین سایر بازیگران آغاز شده است. همزمان با این رقابت، مجموعه ای از اصول، هنجارها، قواعد و رویه های تصمیم گیری جهت تدوین و اجرای رژیم هوافضا آغاز شده است. از روزهای آغازین عصر فضا، سازمان ملل متحد تلاش های بسیاری را برای ایجاد مجموعه ای منسجم و مدون از قوانین برای فضای ماورای جو و فعالیتهای فضایی انجام داد، چرا که با توجه به آغاز فعالیت های بشری در فضای ماورای جو و ضرورت تبین چارچوبی برای قانونمند کردن فعالیت کشورها در این حوزه، این احساس ایجاد شد که جامعه ی جهانی به نهادی بین المللی که پیشگام زمینه سازی برای این موضوع باشد نیازمند است. از سال 1958 و از همان زمانی که اسپوتنیک شوروی وارد فضای ماورای جو شد و ماموریت خود را با موفقیت انجام داد، بسیاری از کشورهای عضو سازمان ملل که هرکدام از آنها انگیزه های ویژه خود را داشتند ، پیش نویس سندی را به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارائه داده و قطعنامه 1148 را در رابطه با استفاده از فضای ماورای جو به تصویب رساندند. در این قطعنامه تاکید شد که ارسال هر شیء به فضای ماورای جو باید منحصرا با اهداف صلح جویانه و علمی صورت پذیرد. به دنبال قطعنامه 1148، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در دسامبر همان سال قطعنامه 1348 که به طور کامل درباره فضای ماورای جو بود را به تصویب رساند و فضای ماورای جو را به عنوان میراث مشترک بشری و به عنوان یکی از اصول مهم حقوق فضا اعلام کرد. رقابت فشرده دو ابرقدرت امریکا و شوروی برای تسخیر فضا، مجمع عمومی سازمان ملل متحد را بر آن داشت تا بر ضرورت استفاده صلح جویانه از فضای ماورای جو تاکید ورزیده و به تشکیل کمیته ی کوپیوس بپردازد. این کمیته شامل دو کمیته فرعی از جمله کمیته علمی و فنی و کمیته ی حقوقی است. از زمان تشکیل کوپیوس تا کنون بیش از پنج کنوانسیون و معاهده برای تنظیم رفتار همکارانه دولتها به تصویب رسیده است که به عنوان زیربنای حقوق بین الملل هوا فضا مطرح هستند. اصول کلی این معاهده ها عبارتند از عدم تملیک بر فضای ماورای جو، عدم استفاده نظامی از فضا، آزادی اکتشافات و تحقیقات علمی فضایی، جبران خسارات ناشی از پرتاب اشیای فضایی، نجات فضانور دان و بازگرداندن آنها و تجهیزات شان به کشور پرتاب کننده، حفظ محیط زیست در زمین و فضا، ثبت فعالیت های فضایی و ..... در تمامی این معاهدات و کنوانسیونها بر استفاده همگانی از فضای ماورای جو و تامین رفاه همه کشورها و نیز افزایش همکاری آنها در این خصوص تاکید شده است. دولت جمهوری اسلامی ایران نیز با آغاز فن آوری موشکی و هسته ای نخستین گام را برداشته است. با وجود تاکید بر همکاری در فضا و تدوین و وضع رژیمهایی در این خصوص، قدرتهای بزرگ از این رژیم ها برای تامین منابع و منافع خود بهره می برند. یکی از مسائلی که منجر به بروز منازعه در فضا شده، اسقرار تسلیحات در فضا و نیز نشانه گرفتن اجرام فضایی از سوی زمین است که عملا فضا را به میدان نبرد و در نتیجه رقابت تبدیل کرده است. در حال حاضر از فضا برای جنگ ستارگان یعنی استقرار موشکهای دفاعی استفاده می شود وبه موجب این امر، در عمل قدرت دفاعی کشور بالا می رود و قدرت دفاعی سایر کشورها پایین می آید و نوعی رقابت ایجاد می کند. شایان ذکر است که همکاری خود بخود منازعه ایجاد می کند و تلاش برای حل منازعه مجددا منجر به همکاری می شود. رژیم های بین المللی سعی می کنند منازعه را به همکاری تبدیل کنند و این مجددا منازعه ایجاد می کند و این منازعه دوباره همکاری را به دنبال می آورد و این چرخه همچنان ادامه دارد که البته در نهایت منجر به همکاری می شود. یک سری قواعد، اصول و هنجارها ایجاد می شوند که در نتیجه آنها رژیم ایجاد می شود. این رژیم ها در ابتدا در خدمت تامین منافع عام بوده ولی سپس به صورت کالای همگانی در خدمت منافع عام و جهانی قرار می گیرد. نظریه رژیم ها رویکردی است که به درک بهتر سیاست فضای ماورای جو و ایجاد حکومت یا فرمانروایی بر فعالیت هایی که در آن منطقه صورت می گیرد، کمک می کند. موافقتنامه ها و یادداشت تفاهم های منعقده بین دولتها، یک نظام حکومتی واحد را فراهم می آورد که قوانینی را برای "سرزمین یا قلمرو" در فضای ماورای جو بوجود می آورد. تحلیل تئوری رژیم ها از سیاست فضای ماورای جو، روابط بین دولت و حاکمیت را حفظ می کند که در آن زمانی که دولت ها با آگاهی وارد رژیم ها می شوند، بین آنها همکاری رخ می دهد. بنابراین، پژوهش در خصوص رژیم هوافضا جهت تامین منافع ملی ضرورت غیر قابل انکار داشته و از اوجب واجبات است.